سیر تحول تاریخی لافت - مجله سلو بلاگ

جزیره قشم در جنوب منطقه هلال سبز یا همان هلال حاصل خیزی واقع شده که از آن به عنوان مهد تمدن بشری یاد می گردد. مجاورت این جزیره با تمدن ها و فرهنگ های دنیا باستان از یک سو و بهره مندی آن از توان طبیعی (دسترسی آسان به دریا و اقیانوس) از سوی دیگر سبب شد که این منطقه محل تلاقی فرهنگ ها و تمدن های مختلف با حجم بالای انتقال تجربیات بشری در عرصه های مختلف به ویژه ظواهر تمدنی باشد.

شواهد تاریخی نشان می دهد اولین گروه های انسانی و اولین تمدن های تاریخی همچون فینیقی ها، بابلی ها، سومری ها و ایلامی ها و پس از آن آریایی ها، یونانی ها و عرب ها در آب های خلیج فارس کشتیرانی نموده اند.

بقایای گورهای باستانی در ایلام و بحرین و نیز کاوش های باستان شناختی در مناطق اطراف بندر بوشهر نشان می دهد که در این نواحی هزار سال پیش از میلاد تاسیساست بندری وجود داشته است. (والادار، 106:1356).

آثار کشف شده در شهرهای موهنجودارو و هاراپا در دره سند نیز حاکی از ارتباط تجاری میان تمدن های شبه قاره هند و تمدن های بین النهرین در دوران پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی است. (گلوپ وبینی، 25:1340).

اسناد تاریخی به ویژه کتاب عهد عتیق از وجود نیروی دریایی تمدن بابل در 700 پیش از میلاد خبر می دهند. کشتی های بابلی از چوب درخت تیک که تنها در سواحل هندوستان می رویند ساخته شده بود. (همان:46)

تمام این شواهد حاکی از عبور و مرور ناوگان های دریایی در هزاره اول پیش از میلاد در طول خلیج فارس است. این ناوگان ها، به دلیل عدم آشنایی با علوم پیشرفته دریانوردی در راستایابی، لازم بود با فاصله کمی از ساحل حرکت نمایند تا راه خود را گم ننمایند. بدیهی است که راستا آنها از سواحل شمالی خلیج فارس می گذشت و در این راستا جزیره قشم به عنوان بزرگترین جزیره خلیج فارس توقفگاه مناسبی برای این ناوگان ها بوده است.

اگر بپذیریم که بخشی از این سفرهای دریایی از تنگه خوران در حد فاصل دماغه لافت در شمال جزیره قشم و خاک اصلی ایران صورت می گرفته، می توانیم تصور کنیم که این کشتی ها برای توقف در کنار دماغه شمالی جزیره قشم جایی که امروز آن را دماغه لافت می نامند و لافت کهنه (مقر اولیه بندر لافت) در آنجا واقع شده است، لنگر می انداخته اند تا آب و آذوقه تهیه نموده و کالا مبادله نمایند. محل لافت کهنه در دماغه لافت در گذشته و پیش از اسلام یکی از توقفگاه های کشتی های بازرگانی بوده است. با توجه به آنالیز های میدانی به عمل آمده و نیز آثار و شواهد موجود در جزیره، احتمالا اولین ساکنان آریایی تبار جزیره قشم در دوران ماد پا به آنجا گذاشته اند.

آثار آریایی های کهن ایرانی همچون نیایشگاه های میترا در خربس و نیایشگاه های آناهیتا (پاخصر، برکه بی بی و احتمالا مقبره شیخ اندرابی در بندرلافت) نشان از حضور فرهنگ های ایرانی قبل از اسلام در دماغه لافت است. (همان: 477-478)

منابع مکتوب تاریخی به ویژه آثار نوشتاری یونانیان باستان مملو از مطالبی درباره دریانوردی ایرانیان در دوران هخامنشیان و رویارویی آنان با یونان و روم و سایر ملل است. از سوی دیگر با کشفیاتی که طی دهه های اخیر در عرصه باستان شناسی دریایی ایران، یونان، ترکیه و ... کشورهای حاشیه دریای عمان، خلیج فارس، سرخ و مدیترانه حاصل شده است، آثار باستانی فراوانی از حضور فرهنگ ایرانی در دوران هخامنشیان و بعدها اشکانیان در این مناطق مورد شناسایی قرار گرفته است. تسلط هخامنشیان بر دریا و بهره گیری از این امکان برای کشورگشایی، با تکیه بر پیشینه قدیمی دریانوردی و تجربیاتی است که طی هزاره های قبل از آن در مناطق جنوبی توسط ایرانیان حاصل شده است.

در زمان هخامنشیان و با اوج گیری قدرت این سلسله، در زمان داریوش، دریانوردان ایرانی دست به اکتشاف دریایی زدند و حوزه قلمرو دریایی خود را به دریای سرخ کشاندند(ویلسن، 49:1348) چنین اکتشافات دریایی نیازمند پیشرفت در علوم دریایی بود و دریانوردان باید برای دستیابی در پهنه دریا و شناخت بادهای مساعد مهارت به دست می آوردند. تقویم نوروز دریایی که هنوز هم بین مردم لافت و دیگر دریانوردان ساحلی خلیج فارس رایج است، به احتمال زیاد، دستاورد دانش دریانوردان همان دوران است. این تقویم به نحو بسیار چشمگیری با تغییرات اقلیمی و بادهای مساعد دریایی انطباق دارد.

در گزارشی که نثارخوس دریاسالار معروف اسکندر به هنگام مسافرت دریایی از مصب رودخانه سند تا مصب اروند نگاشته است، قشم در سال 326 پیش از میلاد جزیره ای آباد بوده و او برای ادامه سفر یک دریانورد ماهر را به عنوان راهنما از این جزیره با خود برده است. (کبابی، 325:1363). این امر بیانگر این است که بومیان این جزیره دریانوردان ماهری بوده اند.

اوج شکوفایی جزیره قشم در پیش از اسلام مربوط به دوره ساسانی است. یک دریانورد هندی به نام کاسماس در سال 535 میلادی در کتاب خود اشاره می نماید که کشتی های ایرانی مرتب از هرمز به بنادر هندوستان و سریلانکا در رفت و آمد بوده اند. (سیری ویرا، 181:1372). آثار کشف شده (ظروف سفالی با نقش و نگار ایرانی) در بنادر تانزانیا و در نزدیکی شهر کلیوا نشان می دهد که در قرن 6 میلادی یعنی در دوره ساسانی بین بنادر ایران و شرق آفریقا ارتباط برقرار بوده است (فهیمی، بیتا: 279). در این دوره دریانوردان ایرانی کالاهای بازرگانی چین و شبه قاره هند را که عموما شامل ادویه بود به خلیج فارس می آوردند و در بنادر ایران به دست بازرگانان می رساندند تا آنها از راه معروف به جاده ادویه و با کاروان های خود به شهرهای پالمیرا و شام ببرند (ویلیامسون، 71:1351). این راه دریایی همان راهی است که به جاده ابریشم دریایی یا راه ادویه معروف است.

با ورود اسلام به ایران، جزیره قشم نیز در سال 14 هجری قمری به دست مسلمانان فتح شد و مردم جزیره به دین اسلام گرویدند. در گزارش هایی که از جغرافی دانان و سیاحان دوره اسلامی به جای مانده است، برای اولین بار نام لافت مشاهده می گردد.

استخری در مسالک و ممالک در نقشه ای که از خلیج فارس ترسیم نموده است جزیره قشم را به نام لافت نامیده است. نام لافت به عنوان معرف جزیره قشم مکرر در کتب و سفرنامه های اسلامی نقل شده است.

نکته جالب توجه آن است که نام لافت به جز یک مورد که به صورت یافت ذکر شده توسط غالب مورخان معتبر به همین شکل امروزی یعنی لافت آورده شده و شاید تنها نام برای جزیره قشم در متون تاریخی باشد که در آن نمی توان شک کرد. اشاره متون تاریخی به جزیره قشم با عنوان لافت، خود گویای اهمیت بندرلافت در حیات مالی و اجتماعی جزیره قشم در گذشته های تاریخی است.

مقر اولیه بندر لافت در گذشته در منتهی الیه دماغه لافت در محلی که امروزه به لافت کهنه مشهور است، قرار داشته است. مقر قدیمی بندرلافت از دو ویژگی جغرافیایی برخوردار بوده، شرایط بندری و فاصله کم با خاک اصلی ایران و راه های بازرگانی زمینی که به سمت مرکز و شمال شرق کشور می رفته اند.

قرن پانزدهم میلادی در تاریخ منطقه جنوب ایران به ویژه ساحل نشینان خلیج فارس بسیار حائز اهمیت است زیرا همزمان با قدرت دریافت ترکان عثمانی و تسلط آنان بر بخش هایی از اروپا به وسیله دریا، امکان بهره مندی اروپاییان از مناطق شرقی دریای مدیترانه از بین رفت و در نتیجه تجار اروپایی در صدد یافتن راهی برای دستیابی به دنیای شرق برآمدند.

با تدوام این شرایط و آشنایی بیشتر دریانوردان اروپایی با دریاهای جنوب، زمینه حضور آنها در خلیج فارس بیش از پیش شده و در اوایل قرن 16 میلادی با ورود پرتغالی ها به خلیج فارس، جزایر هرمز و قشم مورد تصرف قرار دریافتد.

قرن 17 میلادی، خلیج فارس محل تردد دریانوردانی از انگلیس، هلند و فرانسه بود و در این میان پرتغالی ها بیش از سایر کشورها (117 سال) بر جزایر ایرانی حکمرانی کردند. گفته می گردد قلعه تاریخی بندرلافت معروف به قلعه نادری را که از نظر معماری و مصالح به قلعه پرتغالی های قشم و هرمز شبیه است از آثار استعمارگران پرتغالی است.

در سال 1622 میلادی پس از 117 سال جزیره قشم به دست شاه عباس از دست پرتغالی ها آزاد شد. با ضعف صفویان، ابتدا هلندی ها و سپس در چند نوبت قبایل عرب بنی مشخص و جواسم بر قشم و احتمالا لافت چیره شدند و به دلیل اهمیت این جزیره برای دریانوردان بارها این منطقه از سوی اعراب، ایرانیان و اروپاییان دست به دست شد.

لافت، به دو دلیل مهم در طول تاریخ از اهمیت فراوانی برخوردار بوده است، موقعیت جغرافیایی بسیار مهمی که از لحاظ کشتیرانی داشت و بهره مندی از آب شیرین که به صورت طبیعی در جزیره برای بومیان و کشتی های در حال تردد در خلیج فارس فراهم بود.

آنالیز های مقدماتی نشان می دهد که احتمالا یک حادثه سهمناک لافت کهنه را با خاک یکسان نموده است. این حادثه می تواند زلزله یا یک جنگ تمام عیار بوده باشد. این حادثه لافت کهنه را با همه قدمتش به تلی از خاک تبدیل نموده و اکنون جز یک گورستان و چند دیوار چیزی از آن برجای نمانده است.

سدیدالسلطنه کبابی اولین مورخی است که گزارشی از خویش در خصوص بندر لافت به جای گذاشته است. او حدود صد سال پیش از بندر لافت دیدن نموده و آن را بندری آباد دیده است. او در وصف لافت می نویسد: بندر لافت قریه بزرگی در جزیره قشم است و در دامنه تپه ای قرار گرفته... سکنه آنجا حدود 250 خانوار و از اعراب و ایرانی تشکیل یافته اند و از کشتی سازی و صید ماهی و هیمه فروشی امرار معاش می نمایند.

از گذشته دور اغلب سکنه لافت دریانورد بوده اند و به سفرهای دور و دراز دریایی می رفته اند. رواج مراسم فرهنگی با ریشه عربی آفریقایی نشان از ارتباط گسترده ساکنان قدیمی لافت با دنیا شناخته شده روزگار خود دارد.

بندر لافت نو احتمالا در اثر کوچ مردم از لافت کهنه شکل گرفته است. این کوچ نیز احتمالا همزمان یا پس از احداث قلعه لافت (نادری) رخ داده است. قدیمی رین گمان تاریخی که برای ساخت قلعه لافت زده شده آن را مربوط به دوره صفوی و حضور پرتغالی ها در سال های 1000 هجری قمری دانسته است.

بنابراین هسته اولیه بندر لافت احتمالا بین 300 تا 400 سال پیش در کنار قلعه شکل گرفته است. ساکنان محلی نیز مکان اولیه بندر لافت را اطراف مسجد ابوبکر یا مسجد جامع در کنار قلعه لافت می دانند. قلعه لافت دارای حصاری بوده که آن را در مقابل تهاجم زمینی و دریایی مصون نگه می داشته است.