فرونشست به لبه بحران رسید - مجله سلو بلاگ

در شرح اندازه نرخ فرونشست و مقادیر بیشینه آن باید گفت که در واقع اندازه فرونشست در یک محدوده وسیع دارای یک عدد ثابت نیست از مقادیر بیشینه در نقاط میانی پهنه فرونشستی به مقادیر کمینه در حواشی آن پهنه میل می نماید. به اسم مثال، در جنوب غرب تهران در یک گستره ای با ابعاد 30 کیلومتر در 10 یا 15 کیلومتر، یعنی یک ناحیه بیضوی شکل با طول 30 کیلومتر و عرض 10 یا 15 کیلومتر، این پدیده در حال رخداد است و نرخ آن در همه نقاط این گستره محاسبه می گردد، به طوری که هر قدر به قسمت مرکزی این پهنه نزدیک می شویم عدد نرخ فرونشست زمین بیشتر می گردد.

فرم و شکل محدوده فرونشست شبیه فرم کاسه ای است که هرچه به مرکز می رویم عمق سطحی آن گودتر و بیشتر می گردد. با این شرح، نرخ فرونشستی که برای جنوب غربی تهران 25 سانتیمتر در سال مطرح می گردد، به این صورت نیست که در همه تقاط پهنه ای که فرونشست اتفاق می افتد و توسعه زیادی هم دارد، همان اندازه و عدد ثابت 25 سانتیمتر باشد.

نرخ فرونشست زمین که در چند پژوهش منتشر شده حدود 25 سانتیمتر اعلام شده، عدد درستی است که تیم کارشناسی ما هم در سال گذشته در پژوهشی که انجام شد به عدد نرخ فرونشست 24 سانتیمتر در سال رسید.

باید ذکر کرد که این عدد در واقع اندازه بیشینه فرونشست زمین است، یعنی ماکزیمم اندازه زون فرونشست که در نواحی مرکزی پهنه فرونشستی هم واقع می گردد و به سمت حاشیه های زون شناسایی شده به صفر می رسد.

انحنایی در سطح زمین را در فکر تان تصور کنید که قسمت وسطی انحنا 25 سانتیمتر در سال نشست می نماید و به حاشیه ها که می رسد کم می گردد تا به صفر می رسد. اما طول این گستره بسیار زیادتر و همان طور که شرح داده شد تا 30 کیلومتر هم می رسد و بر همین اساس فرونشستی که به تدریج و به صورت بطئی در حال رخداد است، ما احساس نمی کنیم مگر آنکه آثار و عوارض سطحی آن نمایان گردد که این آثار و عوارض بسیار مخرب و آسیب رسان هم هستند.

فرونشست در بدو آغاز، عوارض سطحی خاصی نشان نمی دهد، اثر مخرب فرونشست زمین را همچون انباشته شدن چربی در درون رگ های خونی بدن انسان می توان تصور کرد که در ابتدای امر، چون آثار مشهودی ندارد، به آن توجه آنچنانی هم نمی گردد ولی استمرار این فرآیند مسلما عوارض زیانبار و گاه غیرقابل بازگشتی را دارد.

ما در کشور ایران به علت خشکسالی های ممتد از یک طرف و استفاده بی رویه از آب های زیرزمینی از طرف دیگر، بعد از گذشت چند دهه مسلما به مرحله ای بحرانی رسیده ایم. در این مرحله که عوارض سطحی فرونشست زمین هم خود را آشکار می سازد، سطح زمین شکاف های عجیب و خوفناک و خطرزایی پیدا نموده است.

نمونه ای از این عوارض سطحی را در جنوب دشت ورامین و در زمین های زراعی می توان مشاهده کرد که گاه مشاهده شده که حتی کشاورزی داخل چنین شکاف هایی افتاده است. زمین دهن باز می نماید و آب زراعی را می بلعد و مساله آبیاری زمین کشاورزی را تحت الشعاع قرار می دهد.

در منطقه اشتهارد زیر دکل های برق شکاف هایی با پتانسیل فروریزش ناگهانی ایجاد شده، در اصفهان و در محدوده شهری زیربنا های تاریخی تحت تاثیر قرار گرفته و دچار ترک خوردگی شده اند. همان طور که شرح داده شد، ما در بازه زمانی خاصی از نظر کنترل فرونشست زمین قرار گرفته ایم، نرخ فرونشست به شرایط و مقادیر حدی و بحرانی رسیده است.

لایه های زمین بر اثر فرونشست، متراکم و فشرده می شوند، اما از هم باز نمی گردد، در بعضی نواحی که زون فرونشست در محدوده خاک های واگرا یا در مرز کوه و دشت واقع می گردد، زمین دچار شکاف می گردد.

باید ذکر کرد که در این چند سالی که موضوع فرونشست زمین روی میز مدیران و مسوولان آمده و درخصوص این پدیده بحث ها و گزارش های مفید و تاثیرگذاری هم می گردد، یکی از دلایلش این است که فرونشست متاسفانه در سرزمین ما به مرز بحرانی خودش رسیده است و آثار مخرب آن کم کم نمایان می گردد.

نکته ای را که نباید هرگز از یاد برد، این است که فرونشست زمین، یک پدیده غیرقابل برگشت است. فرونشست در لایه های آبرفتی زمین که پیش تر آبدار هم بوده اند، منجر می گردد که خلل و فرج خاک بسته گردد، خاک فشرده گردد و در ادامه این فرایند، آب های سطحی و آب های حاصل از نزولات جوی، دیگر داخل لایه های آبرفتی زیر سطح زمین جذب نشده و به صورت رواناب هایی تنها در سطح زمین جاری می شوند، در پی این فرآیند، مواد مغذی روی خاک که در طول میلیون ها سال ایجاد شده اند، ظرف مدت بسیار کوتاهی از بین می فرایند.

نتیجه این فرایند مرگ آبخوان و از بین رفتن کشاورزی و زراعت و باغداری در زمین های حاصلخیز این مرز و بوم خواهد بود، دشت های ما کم کم به کویر لم یزرع تبدیل شده و عوارض اجتماعی و مالی شگرفی دامنگیر کشور خواهد شد.

گفتنی است که در 609 منطه آبی کشور با وقوع پدیده فرونشست روبرو هستیم که در بعضی از آن نواحی نرخ فرونشست زمین به مرز بحرانی رسیده است. بسیار واضح و روشن است که اگر همین فرایند ادامه دار باشد و کوششی برای بهبود شرایط صورت نگیرد، کلیه دشت های کشور در آینده ای نه چندان دور، دچار بحران کم آبی و تعدادی از آن ها سیمای کویری به خود خواهند گرفت.

موضوع فرونشست به طور قطع با پایین رفتن سطح آب سفره های زیرزمینی مرتبط است، بنابراین ضرورت دارد تا تمامی کوشش ها و اقدامات کنترل فرونشست زمین منجر به کنترل مصرف آب زیرزمینی گردد، آب های زیرزمینی که به وسیله چاه های عمیق و نیمه عمیق بیرون کشیده می گردد و بخش اعظمی از آن هدر می رود.

برای کنترل فرونشست زمین، قدم اول این است که چاه های غیرمجازی که به طور غیرقانونی و کنترل نشده و بی رویه هم از آب استفاده می نمایند، مسدود شوند، تعداد این قبیل از چاه ها در استان های مختلف کم نیست، به اسم نمونه، در استان تهران طبق آمار های موجود حدود 50 هزار حلقه چاه حفر شده، تعدادی در حدود 30 هزار حلقه چاه غیرمجاز هم وجود دارد که بی محابا آب را بیرون می کشند. این چاه های غیرمجاز، مخفیانه در داخل باغات و مزارع و گاه شب هنگام حفر شده اند.

اقدام مهم دیگر که می تواند در کاهش اندازه مصرف آب و درنتیجه کاهش نرخ فرونشست زمین موثر باشد، صرفه جویی در اندازه مصرف آب در بخش کشاورزی است. این کار با مدیریت کشت و زرع در بخش کشاورزی و با مسوولیت وزارت جهاد کشاورزی قابل انجام است.

وقتی که در نواحی کم آب، محصول کشاورزی با احتیاج آبی بالا کاشته می گردد، به طور طبیعی، آب بیشتری از سفره آب زیرزمینی بیرون کشیده می گردد، در اغلب اوقات هم، آب استحصالی به مراتب بیشتر از حد مجاز تعادل بیلان سفره آب زیرزمینی است، در چنین شرایطی واضح است که سطح آب زیرزمینی پایین می رود و به تبع آن سطح زمین هم فرونشست می نماید.

کار مهم دیگری که با هدف مقابله با فرونشست زمین، وزارت جهاد کشاورزی باید به آن رسیدگی کند، اصلاح سیستم آبیاری زمین های کشاورزی است. سیستم آبیاری غالب در بیشتر زمین های کشاورزی و باغات کشور، روشی بسیار قدیمی و بسیار نامناسب است. در روش مرسوم آبیاری غرقابی، از یک گوشه مزرعه آب رها می گردد تا به قسمت دیگر مزرعه برسد، برآورد شده است که در چنین شیوه ای، حدود هفتاد تا هشتاد درصد آب هدر می رود.

این شیوه آبیاری اگر اصلاح گردد، احتیاج کشاورز به آب هم کمتر و در نتیجه آب زیرزمینی کمتری استحصال می گردد و در نتیجه فرونشست زمین هم کنترل می گردد. اقدام مهم دیگر برای کنترل فرونشست که با مسوولیت وزارت نیرو قابل انجام است و مطمئنا راه حل بسیار موثری هم هست، تغذیه مصنوعی سفره های آب زیرزمینی است.

در این روش، در فصول پرآبی نسبی که احتیاج به آبیاری مزارع کشاورزی هم کم است، آب های حاصل از نزولات جوی و رواناب ها و جریانات سیلابی به سمت گودال هایی که با شیوه های مهندسی محاسبه و حفر شده اند، راهنمایی می شوند و در این گودال ها، آرام آرام به زیر زمین نفوذ می نمایند که منتج به تغذیه سفره آب زیرزمینی و جلوگیری از افت سطح آب و در نتیجه کنترل فرونشست زمین می گردد.

موارد مذکور از جمله اقدامات مدیریتی است که البته به صورت رضایت بخشی بنا به دلایل مختلف که مهم ترین آن عدم احساس و لمس پدیده فرونشست زمین به وسیله مسوولان مرتبط، به صورت ساختاریافته و منسجم انجام نشده است. اینجانب به اسم کارشناس مرتبط با موضوع ناحیه ای از کشور را سراغ ندارد که شیوه های اجرایی کنترل فرونشست زمین در آنجا به صورت پایلوت اجرا و نتایج اقدامات ارزیابی شده باشد. اقداماتی که در بعضی کشور ها مانند ژاپن و امریکا اجرایی شده و نرخ فرونشست فرایندی نزولی پیدا نموده است.

بنا به باور نگارنده، کار های اجرا شده در کشور برای مقابله با بحران فرونشست زمین اقدامات ملموسی نیستند و به عبارتی سرعت فرونشست زمین از سرعت کار های اجرا شده، بیشتر است. ضرورت ویژه دارد تا کلیه مدیران، مسوولان و مسوولان رده بالای کشور به عواقب سوء فرونشست زمین که در پهنه های وسیعی از سرزمین ایران در حال وقوع است پی برده و برای مقابله با آن سرمایه گذاری جدی و نه کلامی به عمل آورند.

فرونشست زمین اگر از حدود بحرانی خود که الان با آن روبرو شده ایم، گذر کند، غیرقابل بازگشت خواهد بود و مسلما فرزندان ما میراث دار سرزمینی درخور زیست مناسب نخواهند بود. مسوولیتی خطیر بر دوش همه ماست تا در یک فرایند جدی و پیوسته اقدامات بنیادینی با هدف صیانت از سفره های آب های زیرزمینی و کنترل فرایند فرونشست زمین به عمل آوریم.