تماشای تمدن تاریخی در دل غارهای باستانی کرمانشاه - مجله سلو بلاگ

غارها در همه دوران، چه پیش از تاریخ و چه دوره تاریخی کاربردهای مختلفی مثل پناهگاه و مکانی آیینی برای انسان ها داشته و طبق مدارک باستان شناسی حداقل از حدود یک میلیون سال پیش بشر از غارها استفاده می نموده، اما در طول چندصدهزار سال گذشته و با پیدایش انسان نئاندرتال و انسان مدرن باستانی، شواهد استفاده از غار بیشتر شده است.

البته به گفته فریدون بیگلری از باستان شناسان مطرح ایرانی در مورد استفاده بشر از غار در دوره های پیش از تاریخ تصورات غلطی وجود دارد که حتی در میان بعضی از اساتید دانشگاهی هم دیده می گردد که طبق این تصور قدیمی و منسوخ، بشر در عصر پارینه سنگی به طور دائمی در غارها زندگی می کرد و با بهتر شدن شرایط اقلیم در حدود 10 هزار سال پیش به دشت ها آمد. اما مدارک نشان می دهد این تصور کاملاً غلط است.

پژوهش های باستان شناسی در غارهای پارینه سنگی و مطالعات قوم نگاری روی گروه های شکارورز در استرالیا، جنوب شرق آسیا، افریقا و سایر نقاط دنیا نشان داده که انسان های شکارگر و گردآور عصر پارینه سنگی تنها به صورت موقت و فصلی از غارها استفاده می کردند.

در واقع انسان در دوره های مختلف پارینه سنگی بیشتر در دشت ها و کنار چشمه ها و رودخانه ها اردوگاه خود را برپا می کرد و به صورت گذری بین چند هفته تا چند ماه در دهانه غارها ساکن می شد. دلیل این استفاده کوتاه مدت این است که آن ها اقوام کوچگری بودند که مجبور بودند به دنبال منابع خوراک و شکار همواره در حرکت و جستجو باشند و اگر تمام سال را در یکجا می ماندند قطعاً از گرسنگی از بین می رفتند.

در اواخر پیش از تاریخ یعنی از حدود 10 هزار سال پیش به این طرف یعنی دوره های روستانشینی و دوره های بعدی تاریخی کاربرد غار متنوع تر شد و بشر این دوره از غار به عنوان آغل دام، انبار غله، تدفین مردگان، برگزاری مراسم آیینی و... استفاده می کرد.

در دوره های تاریخی جدیدتر بشر حتی آغاز به دست کاری فضای داخلی غارها کرد و با تراش دیواره فضاها را گسترش داده و اتاقک هایی را ایجاد کردند که هم کاربرد آیینی و هم تدافعی داشتند. نمونه های چنین غارهایی در بیشتر نقاط ایران دیده می گردد و از نمونه های جالب آن در استان کرمانشاه غار چشمه سهراب و غار کناچان روستای شمشیر است.

غار بیستون، وزمه در اسلام آبادغرب، تنگ بزارخانه، دواشکفت، کل داوود و ... نیز از دیگر نمونه های غارهای باستانی کرمانشاه هستند که تا به امروز با توجه به کاوش ها و پژوهش هایی که در آن ها اجرا شده، آثار و نشانه های بسیار مهمی از زندگی انسان های دوره های مختلف پارینه سنگی در آن ها به دست آمده است.

فریدون بیگلری معاون فرهنگی موزه ملی ایران و باستان شناس متخصص دوران پارینه سنگی که تا به امروز کاوش ها و پژوهش های باستان شناسی زیاد و مهمی در غارهای تاریخی کرمانشاه داشته، درخصوص غارهای مهم باستانی استان کرمانشاه و مهم ترین اکتشافات انجام گرفته در آن ها اظهار کرد: کرمانشاه پیشینه طولانی در پژوهش های باستان شناسی غار دارد و در واقع نخستین غار با آثار عصر پارینه سنگی که در ایران کاوش شد، در بیستون است.

او توضیح داد: این غار کوچک که نزدیک مجسمه هرکول و کتیبه داریوش واقع شده است، سال 1328 توسط یکی از انسان شناسان به اسم کارلتُن کوون به مدت دو هفته حفاری شد که آثار درخور توجهی از دوره پارینه سنگی میانی از آن به دست آمد. در نتیجه این کاوش ها که تا عمق 6.5 متری از کف غار پایین رفت، آثار متعددی از جمله بیش از پنج هزار دست ساخته سنگی و حدود 9 هزار قطعه استخوان و دندان جانوری به دست آمد. کوون در آنالیز بقایای جانوری کشف شده در عمق 3.5 متری کاوش، تکه ای از استخوان ساعد (زند زبرین) انسان و یک دندان پیشین شناسایی کرد که با توجه به ویژگی های ریخت شناسی استخوان ساعد، آن را به انسان نئاندرتال نسبت داد و دندان یافت شده نیز به نظر او مربوط به همین گونه بود.

سردبیر مجله بین المللی باستان شناسی ایران اضافه نمود: بازنگری این دو نمونه تعیین کرد دندان پیشین متعلق به گونه ای از گاوسانان است، اما استخوان ساعد دست راست قطعاً متعلق به انسان بود. هرچند به طور قطع نمی شد آن را به انسان نئاندرتال نسبت داد. مقایسه اندازه های این نمونه با زند پیشین انسان نئاندرتال و دیگر نمونه های موجود نشان داد که این استخوان در گروه نئاندرتال و انسان مدرن دوره پارینه سنگی جدید جای می گیرد. نتایج این پژوهش جدید به طور مشترک توسط اریک ترینکاوس از دانشگاه واشنگتن و بنده در سال 2006 منتشر شد.

او اضافه نمود: کارلتن کوون با توجه به قوانین آن موقع، اجازه خروج یافته ها را کسب و مجموعه بقایای جانوری، تکه استخوان ساعد انسان و دست ساخته های سنگی را به موزه دانشگاهی دانشگاه پنسیلوانیا در ایالات متحده منتقل کرد که تا امروز در این موزه نگهداری می گردد.

عضو شورای پژوهشی پژوهشکده باستان شناسی، غار وزمه را از دیگر غارهای مهم در استان کرمانشاه خواند و گفت: این غار که در شهرستان اسلام آباد غرب واقع شده است، در طول چند دهه اخیر مورد پژوهش بوده و اطلاعات مهمی از گونه های جانوری فاصله زمانی بین 70 تا 11 هزار سال پیش این منطقه را ارائه نموده است. علاوه بر این یافته ها، بقایایی از استخوان بندی چندین انسان در آن یافت شده که یکی از آن ها دندان آسیای کوچک آرواره بالایی کودکی است که در زمان مرگ بین شش تا 10 سال داشته است. آنالیز های چند سال اخیر بر روی این دندان با استفاده از دستگاه تصویربرداری سه بعدی میکرو سی تی نشان داد که مربوط به انسان نئاندرتال است. با توجه به این مطالعه دندان کودک غار وزمه نخستین مدرک مستقیم از حضور انسان نئاندرتال در ایران محسوب می گردد. انتشار نتایج مطالعات دندان کودک وزمه در سال گذشته و اثبات حضور نئاندرتال ها در ایران در دوره پارینه سنگی میانی، انعکاس بسیار وسیعی در رسانه های داخل کشور و همچنین در سطح بین المللی داشت.

در دوره های متأخرتر هم این استفاده ها کم وبیش ادامه یافته است. موضوع مهم دیگر این است که بقایای سکونت انسان در غارها بهتر از محیط های باز حفظ می گردد. غارها محیط های تقریباً بسته ای هستند که درون آن ها از پدیده های فرسایشی مانند سیل در امان است و تغییرات دما در محیط داخل آن ها نسبت به فضای باز بیرون کمتر است. وجود محیط قلیایی هم شرایط مناسبی را برای حفظ مواد عالی فراهم نموده است.

او ادامه داد: درمجموع غارها آرشیوهای فرهنگی و طبیعی هر منطقه ای محسوب می شوند و به این دلیل حفاظت و نگهداری آن ها بسیار اهمیت دارد. اهمیت فرهنگی و طبیعی غارها به قدری است که بسیاری از کشورهای دنیا پیروز شده اند یک مجموعه غار یا حداقل یک غار را در فهرست میراث دنیای یونسکو ثبت نمایند.

غارهایی با سکونت 100 تا 40 هزار سال قبل در کرمانشاه

بیگلری قدیمی ترین آثار سکونت انسان در غارهای کرمانشاه را مربوط به دوره پارینه سنگی میانی و مربوط به بیش از 100 تا چهل هزار سال قبل گفت و گفت: آثار این دوره در غارهای بیستون، تنگ بزازخانه، تنگ کنشت، غار دواشکفت، غار وزمه، غار کل داوود، پناهگاه یوان میان دربند، پناهگاه گلوان در هجیج و غارها و پناهگاه های دیگری در سایر مناطق کرمانشاه کشف شده است. در کاوش این غارها ابزارهای سنگی ساخته شده توسط انسان های نئاندرتال، بقایای استخوان حیوانات شکار شده مثل گورخر، اسب وحشی، گاو وحشی، گوزن، بز کوهی و حتی استخوان حیوانات منقرض شده ای مثل شیر و کرگدن یافت شده است. از دوره های بعدی که انسان مدرن به منطقه مهاجرت می نماید و جایگزین انسان نئاندرتال می گردد آثاری در بیستون، تنگ کنشت و دامنه های کوه فرخشاد، میان دربند و روانسر و مناطق دیگر استان یافت شده است.

این غارها در دوره اسلامی هم کاربرد داشته اند

او در پاسخ به اینکه متأخرترین آثار یافت شده در غارهای استان مربوط به چه دوره ای است، گفت: این آثار که در غارهایی همچون چشمه سهراب، کناچان، قوری قلعه و ... یافت شده اند، مربوط به دوره های تاریخی و اسلامی است. برای مثال غار چشمه سهراب با توجه به شواهد باستان شناسی یافت شده و وجود اتاقک ها و پلکان و آب انبار احتمالاً در دوره تاریخی کاربرد تدافعی و نظامی داشته و یا غار کناچان در روستای شمشیر که احتمالاً در دوره اسلامی فضای داخلی آن دستکاری و کاربرد داشته است. غار قوری قلعه نیز از مثال های دیگر کاربرد غار در دوره تاریخی است که در حین آماده سازی فضای ورودی آن برای ایجاد راستا دسترسی مجموعه ای از ظروف فلزی اواخر دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی در دهانه آن کشف شد. جالب اینجا است که سنت گسترش فضای غارهای طبیعی و ایجاد غارهای جدید حتی تا زمان حاضر هم ادامه یافته است. برای مثال غار حسین کوهکن در دروله جوانرود که توسط مرحوم حسین عثمانی طی مدت حدود دو دهه از اواسط دهه پنجاه تا دهه هفتاد تراشیده و ساخته شد.

غارهای تاریخی کرمانشاه و صندلی مهم آن ها

این باستان شناس مطرح کشور در ادامه به تشریح صندلی و ارزش غارهای باستانی کرمانشاه پرداخت و اضافه نمود: این غارها از جنبه های مختلف باستان شناسی، دیرین محیط شناسی، تاریخی، قوم نگاری و جنبه های طبیعی اهمیت دارند و در واقع از داشته های فرهنگی بسیار مهم استان محسوب می شوند. کشف بقایای انسان نئاندرتال در این غارها با قدمت بیش از چهل هزار سال نه تنها برای تاریخ استان و کشور بلکه از جنبه بین المللی اهمیت دارد و باعث شد که نام کرمانشاه در کنار مناطق دیگر دنیا که بقایای این انسان ها در آن یافت شده دیده گردد. آثار و بقایای دوران پارینه سنگی در بسیاری از غارهای استان حفظ شده و این غارها در واقع آرشیو ارزشمند صدها هزار ساله پیشینه سکونت انسانی و دیرین محیط آن ها هستند. برای مثال همین غار وزمه باعث شد بدانیم که در حدود 9 هزار سال پیش ساکنان کرمانشاه چه ویژگی های ظاهری داشته اند. گروهی از پژوهشگران دانشگاه ماینس آلمان، موزه تاریخ طبیعی پاریس و موزه ملی ایران در سال 1395 پیروز شدند از یک تکه استخوان کف پای انسان که در این غار یافت شد دیان ای باستانی استخراج نمایند. این استخوان به روش کربن 14 سالیابی شد که نشان داد مربوط به حدود 9 هزار سال پیش است. این دوره مصادف با شکل گیری نخستین روستاها و اهلی کردن بز و گوسفند در استان کرمانشاه است. نتیجه این مطالعات ژنتیک نشان داده که او مذکر بوده و دارای موهای سیاه، چشمان قهوه ای و پوستی نسبتاً تیره بوده است. آنالیز ایزوتوپی این استخوان نشان داده که رژیم غذایی فرد مذکور بیشتر متکی بر غلات بوده است.

غارها آرشیو فرهنگی و تاریخی هر منطقه ای هستند

او در ادامه در مورد چرایی وجود غارهای متعدد تاریخی در استان کرمانشاه هم شرح داد و گفت: استان کرمانشاه از لحاظ جغرافیایی عمدتاً کوهستانی است. کوه های منطقه در بسیاری از نقاط از جنس سنگ آهک هستند. سنگ آهک به دلیل انحلال پذیری شرایط ایجاد غارها و دالان ها را در دل کوه ها ایجاد می نماید. به این پدیده انحلال سنگ و تشکیل سیستم جریان آب زیرزمینی کارست می گویند که یک مثال جالب آن غارهای قوری قلعه و کاوات در نزدیکی روانسر و جوانرود است. در نتیجه ما شاهد تشکیل غارهای متعدد در مناطق کوهستانی استان هستیم که صدها هزار سال قدمت دارند.

بیگلری اضافه نمود: شمار زیاد غار و وجود چشمه های دائمی در نزدیکی آن ها مثل بیستون، میان دربند و شاهو شرایط مساعدی را برای انسان در طول دوره های پیش از تاریخ و تاریخی فراهم نموده است. برای نمونه مجموعه فرهنگی تاریخی کوه بیستون که در فهرست میراث دنیای یونسکو ثبت شده به واسطه پدیده کارست دارای غارها و چشمه های متعددی است و غارهای آنجا حداقل از دوره پارینه سنگی میانی مورد استفاده بشر بوده که در دوره های متأخرتر هم این استفاده ها کم وبیش ادامه یافته است. موضوع مهم دیگر این است که بقایای سکونت انسان در غارها بهتر از محیط های باز حفظ می گردد. غارها محیط های تقریباً بسته ای هستند که درون آن ها از پدیده های فرسایشی مانند سیل در امان است و تغییرات دما در محیط داخل آن ها نسبت به فضای باز بیرون کمتر است. وجود محیط قلیایی هم شرایط مناسبی را برای حفظ مواد عالی فراهم نموده است.

او گفت: در مجموع غارها آرشیوهای فرهنگی و طبیعی هر منطقه ای محسوب می شوند و به این دلیل حفاظت و نگهداری آن ها بسیار اهمیت دارد. اهمیت فرهنگی و طبیعی غارها به قدری است که بسیاری از کشورهای دنیا پیروز شده اند یک مجموعه غار یا حداقل یک غار را در فهرست میراث دنیای یونسکو ثبت نمایند.

اخذ ویزا

مجله زیتوا